Zespół pałacowo-parkowy fot. Igor Witowicz

Zespół pałacowo-parkowy i folwark położony jest przy wjeździe do Tyczyna od strony Rzeszowa, przy zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Parkowej, na wzniesieniu górującym nad okolicą (ok. 20 m), pomiędzy Strugiem i Hermanówką. Główne wejście do parku prowadzi od ul. Grunwaldzkiej, od południa granicę jego stanowi ul. Parkowa (przy której na wzgórzu położony jest dawny cmentarz żydowski), zaś od północy, wzdłuż granicy zespołu biegnie droga do Rzeszowa. Północno-wschodnia część zespołu to teren dawnego folwarku, natomiast pałac położony jest w części zachodniej - w najwyższym punkcie wzniesienia. Krajobrazowy, piękny park otaczający pałac zajmuje obszar 11,8 ha. Północno-zachodnia część zespołu to teren dawnej gorzelni.

Prawdopodobnie już za czasów Pileckich w tym samym miejscu stał dwór i folwark. Także Braniccy, ok. 1710 r. zbudowali tu drewniany dwór, rozebrany ok. 1773 r. Kolejny właściciel, Piotr Wodzicki również zbudował tu swoją siedzibę - modrzewiowy dworek, rozebrany po II wojnie (pozostała po nim studnia w parku i skupisko otaczających go kiedyś drzew).

Pałac - elewacja południowa fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Obecny, piętrowy dwór - nazywany pałacem - został zbudowany w latach 1862-69 przez hr. Ludwika Wodzickiego. Był on później rozbudowywany i przebudowywany - w 1881 r. wg projektu znanego krakowskiego architekta T. Stryjeńskiego dobudowano do niego od północnego zachodu pawilon gościnny, a w 1890 r. - równolegle do zachodniej elewacji głównego budynku - połączoną z nim poprzez pawilon oficynę. Przeprowadzono również w tym czasie zmiany w bryle i wystroju pałacu. Elewację południową ozdobiono wieżami flankującymi go po bokach oraz loggią. Wschodnia (frontowa) elewacja otrzymała parterowy portyk nad podjazdem. Przy północnej elewacji znajdował się niezachowany taras, natomiast pomiędzy pałacem, pawilonem a oficyną mieściła się oranżeria z wewnętrzną studnią, zdobiona na narożnikach metalowymi elementami dekoracyjnymi w postaci agaw w donicach (po II wojnie uległa niestety całkowitemu zniszczeniu i została rozebrana). Zachowany do dzisiaj wystrój zewnętrzny pałacu z końca XIX w. - określany jako eklektyczny (łączący wiele wcześniejszych stylów architektonicznych) - posiada głównie elementy neogotyckie. Duża plastyczność elewacji była niegdyś podkreślona gęstą winoroślą pokrywającą ściany.

Pałac - elewacja wschodnia fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

W mniejszym stopniu zachował się wystrój wewnętrzny budynków pałacowych - przekształconych po II wojnie światowej na szkołę i internat. W najmniej zmienionym stanie został hol główny, z kominkiem w drewnianej obudowie, z marmurową i terrakotową posadzką, gzymsami, pilastrami i wspornikami na ścianach, reprezentacyjną klatką schodową i antresolą na piętrze. W niektórych salach zachowały się jeszcze dekoracje sufitowe w postaci neorokokowych faset i rozet. Za zgodą dyrekcji szkoły można oglądać nieliczne, choć wciąż imponujące, pozostałości dawnego umeblowania.

Obecny układ kompozycyjny parku, pomimo że powstał na bazie wcześniejszego XVIII-wiecznego, najprawdopodobniej znacznie mniejszego założenia ogrodowego, jest ściśle związany z pałacem, który stanowi jego dominantę. Z pałacu we wszystkich kierunkach rozciągają się widoki na park, a pogłębianie się perspektywy spowodowane jest obniżeniem się terenu i rozległymi polanami parkowymi. Park tyczyński, którego okres największego rozkwitu i w pełni zrealizowanej myśli kompozycyjnej przypada na koniec XIX w. jest typowym przykładem parku krajobrazowego o cechach naturalistycznych, w którym przy pomocy metod planistycznych i sztuki ogrodniczej stworzono podobieństwo do naturalnego krajobrazu. Po okresie największej świetności - od 1912 roku popadał powoli w coraz większe zaniedbanie.

Pałac - elewacja południowa fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Po 1944 r. pałac, park i zabudowania zostały upaństwowione. Obecnie w pałacu jest Zespół Szkół, a teren folwarku i gorzelni w różnych częściach należy do Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Tyczynie (stary spichlerz), zakładów Tywent, Wyższej Szkoły Społeczno-Gospodarczej (gorzelnia częściowo przebudowana na segment mieszkalny, dwie sale wykładowe - na 240 i 300 miejsc, sale dydaktyczne, parking, miejsca biwakowe, boiska sportowe) oraz gimnazjum, zaś parkiem zarządza gmina. Zaniedbanego przez lata parku nie udało się odtworzyć. Wprawdzie w 2001 r., dzięki środkom miejskiego samorządu (Zarząd Osiedla) i sponsorów oraz zaangażowaniu grupy społeczników znów stanęła przed frontem pałacu fontanna, lecz była to jedyna próba przywrócenia dawnych parkowych obiektów. Trudno dziś sobie wyobrazić, że fontanna, wraz z rabatami kwiatowymi obwiedzionymi wysokopiennymi różami i formowanymi drzewami iglastymi tworzyły "ogród włoski" (są tu dziś boiska sportowe), dalej (w kierunku ul. Grunwaldzkiej) był letni maneż (plac do ujeżdżania koni), stały kamienne ławki i stoliki. Była też (na gazonie przed podjazdem) oranżeria i bażantarnia, a także wiatrak dobudowany do oficyny.

Zespół pałacowo-parkowy fot. Igor Witowicz

Jedynymi zachowanymi elementami dawnej tzw. małej architektury są: lodownia na zachód od oficyny oraz mur ogrodzeniowy z 1909 r. otaczający park od wschodu i częściowo od południa. Czytelny jest dawny układ kompozycyjny parku z reprezentacyjnym olbrzymim gazonem pomiędzy bramą wjazdową a pałacem, alejami grabowymi i lipowymi, polaną widokową na południe od pałacu, swobodnym układem ścieżek i masywami starodrzewia. Rośnie tu ok. 1 500 drzew i krzewów w 46. gatunkach, z których 40 to okazy mające charakter pomników przyrody: głównie 200- 300-letnie graby, klony, lipy, dęby, jesiony, buki. Z rzadkich odmian spotkać tu można tulipanowiec amerykański, miłorząb dwuklapowy, katalpę (Indianie nazywali ją "uskrzydloną głową"), sosnę wejmutkę.

Park i pałac są bardzo cennymi obiektami zabytkowymi, objętymi ochroną konserwatorską od 1968 r. Innymi zabytkowymi budynkami dworskimi są: dawny spichlerz na terenie folwarku, stajnia dworska oraz bardzo przekształcona dawna stodoła, gorzelnia i czworak.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Miejskiego w Tyczynie, Przewodnika historyczno-krajoznawczego Mikroregion Dolina Strugu (Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe "Dolina Strugu", Tyczyn 1995) oraz książki Barbary Samolewicz Tyczyn i okolice (PUW Roksana Sp. z o.o., Krosno 2003).