Kazimierz Wielki fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Tereny otaczające Tyczyn wykazują bardzo dawne ślady pobytu i działalności ludzkiej, co wiąże się niewątpliwie z korzystnymi warunkami glebowymi, a co potwierdzają badania archeologiczne. Były to tereny pogranicza polsko-ruskiego, od końca XI w. związane przeważnie z Rusią, by ostatecznie w 1341 r. po wyprawie króla Kazimierza Wielkiego znaleźć się w granicach Polski. Odtąd aż do połowy XV w. Tyczyn wraz z okolicznymi wsiami należał administracyjnie do ziemi sanockiej, a potem do powiatu przeworskiego ziemi przemyskiej. W okresie zaborów należał najpierw do cyrkułu, potem do powiatu rzeszowskiego, a po 1945 r. do województwa rzeszowskiego. Być może część wsi okręgu tyczyńskiego powstała już w czasach ruskich (może Borek), jednak nie da się tego udowodnić z braku materiału źródłowego - pierwsze informacje pisane o nich pochodzą z XIV w.

W 1368 r. król Kazimierz Wielki zezwolił na lokację miasta Tyczyna obok starej wsi zwanej Biała. Z 1418 r. pochodzą wiadomości o Borku Starym. Dokument z 1423 r. podaje wykaz wsi okręgu tyczyńskiego - pojawiaja się tu m.in. Matysówka. W dokumencie z 1450 r. pojawiają się przedmieścia Tyczyna niewymienione z nazwy, ale z późniejszych dokumentów wynika, że były to Hermanowa (1458 r.) i Kielnarowa (1478 r.). W późniejszym czasie powstały już tylko niewielkie przysiółki - Biechowszczyzna koło Kielnarowej (1695 r.) oraz Czerwonki i Przylasek koło Hermanowej (1745 r.).

Anna Pilecka fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Z dokumentu lokacyjnego Tyczyna, wydanego przez króla Kazimierza Wielkiego w 1368 r. wynika, że miasto było własnością królewską. Prawdopodobnie już za panowania Ludwika Węgierskiego Tyczyn wraz z okręgiem dostał się w ręce Ottona z Pilczy drogą kupna za sumę 500 grzywien. Po jego śmierci (przed 9.09.1385 r.) właścicielką dóbr tyczyńskich została wdowa po nim Jadwiga (z domu Melsztyńska). Specjalny sąd polubowny w 1404 r. przyznał Władysławowi Jagielle Tyczyn z całym okręgiem, po wypłaceniu Jadwidze i jej córce Elżbiecie 500 grzywien. W ten sposób dobra tyczyńskie wróciły ponownie do skarbu królewskiego.

W 1423 r. król Władysław Jagiełło nadał Janowi z Jicina (Giczyn) swoje dożywocie na mieście Tyczyn z całym kluczem i wsiami, m.in. Borkiem, Budziwojem i Matysówką, z tym, że po śmierci króla wrócić one miały do dzieci z poprzedniego małżeństwa zmarłej królowej Elżbiety (z domu Pileckiej, trzeciej żony Jagiełły), tj. do Jana, Ofki i Elżbfety. Nie wiadomo, czy po śmierci króla w 1434 r. nastąpił podział dóbr między rodzeństwem, wiadomo jednak, że jako właściciel Tyczyna występuje odtąd stale Jan (Pilecki, herbu Leliwa). Tyczyn pozostał w rękach Pileckich do ok. 1585 r., kiedy Anna Pilecka (jedyna spadkobierczyni) poślubiła Krzysztofa ze Stangenbergu Kostkę herbu Dąbrowa. Po jego śmierci, w 1604 r. Anna ponownie wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego herbu Łodzia. Po śmierci Anny w 1631 r. dziedzicem dóbr tyczyńskich został jej syn z pierwszego małżeństwa - Mikołaj Rafał Kostka. Po jego śmierci (zapewne w 1637 r.) i wobec bezpotomnej śmierci jego jedynej córki (1644 r.) dobrami tyczyńskimi zarządzała wdowa po Mikołaju - Zofia Katarzyna (z domu Plemięcka). 6 lipca1646 r. zapisała ona w testamencie wszystkie swe dobra (m.in. tyczyńskie) swym kuzynom - Działyńskim herbu Ogończyk.

Jan Klemens Branicki fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Również Braniccy herbu Gryf, dalecy krewni Kostków (poprzez Wapowskich) mieli pretensje do tych dóbr. W 1670 r. Jan Klemens Branicki najechał zbrojnie Tyczyn, odbierając go Michałowi Działyńskiemu, co odbiło się głośnym echem na sejmie 1672 r. Kwestia tzw. sukcesji Kostkowskiej ciągnęła się także po śmierci Branickiego w 1673 r. Ostatecznie w 1690 r. syn Jana Klemensa Branickiego, Stefan Mikołaj, zawarł ugodę ze Stanisławem Działyńskim (synem Michała), w wyniku której stał się prawnym posiadaczem Tyczyna z okolicznymi wsiami. Po jego śmierci w 1709 r. dobra odziedziczył syn - Jan Klemens Branicki - który zmarł bezpotomnie w 1771 r.

Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny, troszczył się o swoje dobra tyczyńskie. Przebudował tu gruntownie kościół parafialny, uposażył szpital dla ubogich. Uzyskał także przywileje królewskie (Augusta II, a potem Stanisława Augusta Poniatowskiego) na kilka nowych jarmarków dla Tyczyna. Wdowa po nim, Izabela z Poniatowskich (jego trzecia żona), zatrzymała dla siebie dożywocie na dobrach tyczyńskich (do 1808 r.). Ponieważ przebywała przeważnie w Białymstoku, dobrami tyczyńskimi zarządzał ks. bp Antoni Wacław Betański - duszpasterz i świetny administrator, prepozyt tyczyński w latach 1770-1783, plenipotent i zarządca dóbr tyczyńskich z ramienia Branickich, a od 1783 r. biskup przemyski. Dzięki jego staraniom w 1772 r. powstało przy kościele parafialnym bractwo św. Trójcy, a sam kościół odnowiony wcześniej nakładem zmarłego Jana Klemensa Branickiego został uroczyście poświęcony 26 maja 1782 r. Ksiądz Betański opiekował się miejscową szkołą trywialną, na którą legował w testamencie 2 000 złp. Jako administrator i dzierżawca Tyczyna energicznie i skutecznie regulował wszystkie sprawy miasteczka. Posiadał tu własny dworek, istniejący do chwili obecnej.

Przedmieście Tyczyna w 1909 r. fot. Antoni Mikrut

Od lat dwudziestych XIX w. dominium tyczyńskie należało do Wodzickich: Piotra (ok. 1828 r.), a następnie do Józefa, Aleksandra, Ludwika (zm. 1894 r.). Rodzina Wodzickich była wielce zasłużona dla Tyczyna. Aleksander hr. Wodzicki, uczestnik powstania listopadowego, własnym kosztem wzniósł w 1844 r. nowy budynek szkolny w mieście. Ludwik hr. Wodzicki, jego syn, uczestnik powstania styczniowego, był aktywnym politykiem galicyjskim, od 1877 r. marszałkiem sejmu krajowego. W 1867 r. z jego inicjatywy zbudowano w Tyczynie młyn parowy, jeden z pierwszych w Galicji. Jemu też zawdzięcza swe powstanie piękna kaplica cmentarna wraz z grobowcem rodziny Wodzickich, zbudowana w latach 1877-1885. Wcześniej jeszcze, bo w 1862 r . rozpoczął on budowę pięknego, murowanego, jednopiętrowego pałacu w Tyczynie, ukończonego kilka lat późnej i otoczonego rozległym parkiem. Córka Ludwika hr. Wodzickiego, Izabella, poślubiła księcia Janusza Radziwiłła. Po jego wyjeździe z Tyczyna była faktyczną właścicielką dóbr tyczyńskich, które sprzedała w 1911 r. Witoldowi Uznańskiemu. Ten ostatni był właścicielem dóbr tyczyńskich (m.in. folwarków na terenie Tyczyna i Hermanowej) również w okresie międzywojennym.

Przedmieście Tyczyna w 1909 r. fot. Antoni Mikrut

Niestety, nowy właściciel tyczyńskiego majątku po kilku latach rozpoczął jego systematyczną wyprzedaż, co pociągnęło za sobą spadek znaczenia dworu jako ośrodka kształtującego życie społeczne i kulturalne okolicy. Dwudziestolecie międzywojenne nie zmieniło charakteru Tyczyna. Zmniejszyła się jednak znacznie liczba jego mieszkańców, w wyniku strat wojennych i emigracji, głównie ludności żydowskiej, do Stanów Zjednoczonych. W 1923 roku mający siedzibę w Tyczynie Sąd Powiatowy został zmieniony na Sąd Grodzki, obejmujący swym zasięgiem 36 okolicznych miejscowości.
Na czele władz miasta stał burmistrz, wybierany przez 12-osobową Radę Miejską. Równocześnie Tyczyn był też siedzibą Wójta Gminy Zbiorowej - ze swym urzędem i Radą Gminną obejmującą 10 sąsiednich wsi: Białą, Borek Stary, Budziwój, Chmielnik, Hermanową, Kielnarową, Matysówkę, Siedliska, Sołonkę, Straszydle. Łącznie gmina liczyła ponad 14 tys. mieszkańców i 4 tys. gospodarstw rolnych, z których większość nie przekraczała powierzchni 3 ha.

Pomnik Czynu Patriotycznego w Tyczynie fot. Igor Witowicz

Po wybuchu II wojny światowej Niemcy wkroczyli do Tyczyna 9 września 1939 roku. W latach 1940-41 szczególnie represyjne działania okupanta spotkały miejscową ludność żydowską. W czerwcu 1942 roku wszystkich Żydów mieszkających w Tyczynie i okolicznych miejscowościach przesiedlono do rzeszowskiego getta, skąd później wywieziono ich do obozów masowej zagłady. W stosunku do ludności polskiej rzeszowskie gestapo przeprowadziło 18 czerwca 1943 roku pacyfikację miasteczka, w trakcie której kilka osób rozstrzelano, a kilkadziesiąt wywieziono do obozów pracy. Chlubną kartę w dziejach Tyczyna stanowi konspiracyjna działalność ruchu oporu, której efektem było m.in. przeprowadzenie w 1944 roku udanego zamachu na proniemieckiego burmistrza Heucherta oraz otwarta bitwa AK-owców tutejszej placówki Topola z Niemcami, zakończona wyzwoleniem Tyczyna 27 lipca 1944 roku.

Na przestrzeni wieków Tyczyn wraz z okolicznymi wsiami wielokrotnie był niszczony przez najazdy, pożary i epidemie. W 1502 r. miał miejsce napad Tatarów, którzy zniszczyli m.in. młyn miejski. Kolejny napad tatarski miał miejsce w 1594 r. - spalili oni m.in. kościół szpitalny św. Krzyża w Tyczynie. W 1624 r. Tatarzy spalili oprócz domów w Tyczynie również kościoły w niektórych okolicznych wsiach (m.in. w Borku Starym). Również ostatni najazd tatarski w 1672 r . przyniósł tym okolicom sporo zniszczeń - oprócz Tyczyna ucierpiał też m.in. sąsiedni Nowy Borek. Z powodu drewnianej zabudowy zarówno okolicznych wsi, jak i samego Tyczyna, prawdziwą tragedią były pożary. W 1627 r. spłonęło prawie całe miasto. Tyczyn i okoliczne wsie doznały licznych szkód podczas "potopu", bowiem grasowali w tych stronach zarówno Szwedzi, jak i ich sprzymierzeńcy - wojska kozackie i siedmiogrodzkie. Podczas wojny północnej operowały w tych stronach wojska saskie i carskie. Bardzo dużo zniszczeń przyniosła też prywatna wojna Opalińskiego z "Diabłem Łańcuckim" (Stanisławem Stadnickim), który kilkakrotnie najechał Tyczyn na pocz. XVII w. Ogromne straty wśród ludności spowodowała epidemia grasująca tu w 1680 r.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Miejskiego w Tyczynie, Przewodnika historyczno-krajoznawczego Mikroregion Dolina Strugu (Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe "Dolina Strugu", Tyczyn 1995) oraz książki Barbary Samolewicz Tyczyn i okolice (PUW Roksana Sp. z o.o., Krosno 2003).