Panorama Tyczyna fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Siedziba władz gminnych, leży pomiędzy rzeką Strug, a potokiem Hermanówka. Na północy graniczy z Matysówką i Rzeszowem, od zachodu z Rzeszowem, od południa z Hermanową, od wschodu z Kielnarową. Poza zwartą zabudową w  centrum, teren miasta rozciąga się w postaci trzech nieregularnych, wąskich pasów wcinających się w obszar sąsiednich miejscowości.

Tyczyn założony został na mocy dokumentu króla Kazimierza Wielkiego, wystawionego w Niepołomicach, datowanego 14 marca 1368 roku. Król zezwolił Bartoldowi Tycznerowi na lokację nowego miasta w lasach królewskich nad rzeką Białą (obecnie Strug), w pobliżu wsi o tej samej nazwie, w ziemi sanockiej. Pod lokację miasta król przeznaczył znaczny obszar, bo 112 łanów frankońskich, czyli 2464-2912 ha.

Tyczyn - widok od strony wschodniej fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Zasadźca za trud zorganizowania życia w osadzie otrzymał tytuł wójta z prawem jego dziedziczenia. Miasto powstało na prawie magdeburskim; wójt był niezależny od władzy urzędników królewskich, a podlegał jurysdykcji sądów wyższego prawa dla miast. Mieszczanie i kmiecie żyjący na obszarze tworzącego się miasta podlegali władzy wójta i samorządu miejskiego. Nad praworządnością w mieście czuwał starosta - urzędnik królewski, rezydujący w Sanoku, a potem w Przemyślu. Pierwsi tyczyńscy mieszczanie także otrzymali od króla uposażenie w postaci roli, ogrodów, placów pod budowę domów i urządzeń miejskich.

Tyczyn - widok od strony zachodniej fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Niebawem po lokacji Tyczyn stał się miastem prężnym gospodarczo, na czym z pewnością zaważyło zróżnicowanie narodowościowe (Niemcy, Polacy, Rusini, Żydzi) i zawodowe (rzemieślnicy, handlarze, rolnicy). W pierwszej połowie XV w. Tyczyn miał swój młyn, dwa kościoły, szkołę, której wychowankowie kształcili się w Akademii Krakowskiej, wśród rzemieślników był płatnerz (wyrób elementów uzbrojenia), konwisarze (wyrób zdobionych naczyń cynowych), siodlarz, szewc, mincerz (bicie monet), kaletnik, kupcy. Niemały wpływ na poziom życia w mieście miały targi i jarmarki. Najbardziej dynamiczny okres rozwoju Tyczyna przypada na czasy, kiedy jego właścicielami była rodzina Pileckich (XIV-XVI w.). Jan Pilecki był jednym z najznakomitszych możnowładców Małopolski, piastował wysokie urzędy - starosty krakowskiego, wojewody i kasztelana krakowskiego. To on postarał się o jarmark na Boże Ciało dla Tyczyna, ufundował kolegium dla mansjonarzy (szkoła z internatem dla wikariuszy), wybudował nowy, murowany kościół w 1466 r.

Zabudowa mieszkaniowa w Tyczynie fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Do połowy XVII wieku Tyczyn należał do miast rozwiniętych, ściągających na swoje jarmarki licznych handlarzy z miast województw ruskiego, sandomierskiego i krakowskiego. Produkcja towarowa wykonywana była przez rękodzielników i rolników pochodzenia polskiego, a handel był w rękach miejscowych Żydów, posiadających w Tyczynie od średniowiecza swoją gminę. Epoka późniejsza (Kostków, Opalińskich, Branickich) to czasy pożarów, epidemii, najazdów wojsk obcych i swoich, głębokiego upadku miasteczka. Pożar Tyczyna (1627 r.) i najazd Szwedów oraz Siedmiogrodzian (1655-57) obniżyły liczbę mieszkańców i domów. Dopiero w drugiej połowie XVIII w. miasteczko zdołało odbudować swe życie gospodarcze i zabudowę. Niemały był w tym udział ostatniego z Branickich, Jana Klemensa (1689-1771). Chorąży koronny, hetman polny, a od 1752 r. hetman wielki koronny, stronnik Augusta III, zwolennik konfederacji barskiej, choć w Tyczynie przebywał rzadko, tutejszych dóbr nie traktował po macoszemu. Przebudował gruntownie kościół parafialny, uposażył szpital dla ubogich i postarał się o przywileje na kilka nowych jarmarków.

Kościół parafialny w Tyczynie fot. Antoni Hadała

W 1772 roku Tyczyn, jako osada rolniczo-rzemieślniczo-handlowa, przeszedł pod panowanie Habsburgów. Miasteczko znalazło się w cyrkule rzeszowskim. W 1790 roku miało 1 352 mieszkańców, w tym 375 Żydów. Ciągle było ośrodkiem rozległych włości Branickich, czyli "państwa tyczyńskiego", obejmującego 19 okolicznych wsi. Ludziom żyło się ciężko, a bieda i częste epidemie groźnych chorób (1848, 1849, 1855, 1873) zbierały obfite żniwo. Wprowadzenie autonomii Galicji, w obrębie której znajdował się Tyczyn, nie zmieniło społecznego i gospodarczego charakteru miasteczka.

Pałac Wodzickich fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Od lat dwudziestych XIX w. dobra tyczyńskie należały do Wodzickich - rodziny światłej i pielęgnującej tradycje niepodległościowe. Aleksander był uczestnikiem powstania listopadowego i fundatorem nowego budynku szkolnego (1844 r.), jego syn Ludwik był budowniczym pałacu w tyczyńskim parku (od 1945 r. siedziba szkoły średniej - Zespołu Szkół), współwłaścicielem powstałego w Tyczynie młyna parowego (1967 r.) oraz fundatorem kaplicy na tutejszym cmentarzu z grobowcami rodziny Wodzickich. W końcu XIX w. był Tyczyn liczącym się ośrodkiem administracyjnym i centrum kultury. Był tu sąd powiatowy, urząd podatkowy, poczta. Miasteczko liczyło ponad 3 100 mieszkańców.

Dawny budynek Sądu Grodzkiego fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Córki Ludwika hr. Wodzickiego wyszły za mąż za Radziwiłłów, Izabella za Janusza, natomiast Zofia za Franciszek Piusa. Izabella odziedziczyła pałac z majątkiem tyczyńskim. Po wyjeździe męża, została właścicielką dóbr tyczyńskich. W 1911 r. sprzedała je Witoldowi Uznańskiemu. Nowy właściciel po kilku latach rozpoczął systematyczną wyprzedaż tyczyńskiego majątku, co pociągnęło za sobą spadek znaczenia dworu jako ośrodka kształtującego życie społeczne i kulturalne w okolicy.

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Dwudziestolecie międzywojenne nie zmieniło charakteru miasteczka. Jedynie sąd przestał być Cesarsko-Królewski, a na posterunku żandarmów austriackich zastąpili polscy policjanci. Zmniejszyła się jednak znacznie liczba mieszkańców - z około 4 tysięcy w 1910 r. do ok. 3 tysięcy w 1939 r. Było to wynikiem strat wojennych (I wojna światowa i lata 1918-21) i emigracji, głównie ludności żydowskiej do Stanów Zjednoczonych.  Na czele władz miasta stał burmistrz, wybierany przez 12-osobową Radę Miejską. Tyczyn był też siedzibą Wójta Gminy Zbiorowej - ze swym urzędem i Radą Gminną obejmującą 10 sąsiednich wsi. W wyniku kryzysu gospodarczego podupadł majątek dworski, nad którym ustanowiony został państwowy zarząd komisaryczny. Przejawem postępu była jedynie linia autobusowa łącząca Tyczyn z Rzeszowem i Błażową, a dawną świetność podtrzymywały dwa duże coroczne jarmarki (kwietniowy - na św. Marka i listopadowy - na św. Katarzynę) i ok. 100 sklepików, będących źródłem zaopatrzenia dla mieszkańców okolicy.

Publiczne Gimnazjum im. Św. Jana Pawła II fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Chlubną kartę w dziejach Tyczyna stanowi konspiracyjna działalność ruchu oporu w czasie II wojny światowej oraz otwarta bitwa AK-owców tutejszej placówki Topola z Niemcami, zakończona wyzwoleniem miasta 27 lipca 1944 roku.

W latach 60. i 70. XX w. utworzono kilka zakładów pracy, m.in. zakład metalowy, przekształcony w Tyczyńską Fabrykę Urządzeń Wentylacyjnych Tywent, Państwowy Ośrodek Maszynowy, Bank Spółdzielczy. Wybudowano Dom Kultury, przychodnię zdrowia i szkołę podstawową.

Na przełomie lat 80. i 90. XX w. wybudowano siedzibę Urzędu Miejskiego oraz utworzono Okręgową Spółdzielnię Telekomunikacyjną, Linker Europa, SZiK, Wyższą Szkołę Społeczno-Gospodarczą - od 2008 r. Wydział Zamiejscowy Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie. W 2006 r. oddano do użytku halę sportową przy Publicznym Gimnazjum, zaś w 2009 r. - zespół boisk sportowych "ORLIK 2009" przy Szkole Podstawowej w Tyczynie, w 2011 r. Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Informacji Turystycznej.

Urząd Miejski w Tyczynie fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Na terenie gminy działa wiele organizacji pozarządowych, m.in. Towarzystwo Miłośników Ziemi Tyczyńskiej. Od 1989 r. wydawany jest Głos Tyczyna.

Od 1973 roku Gmina Tyczyn jest siedzibą władz gminy. Tyczyn ma swój herb i flagę. Herb na niebieskim tle przedstawia postać św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki kościoła parafialnego, a od 1996 roku także całej gminy (w 1998 roku ustanowiono Święto Patronalne Gminy, obchodzone w dniu św. Katarzyny, 25 listopada), ubranej w szaty śrdniowieczne koloru biało-czerwonego. Patronka w lewej ręce trzyma gałązkę palmy, w prawej skierowany ku dołowi miecz, na głowie ma złotą koronę, a wokół - aureolę. Flaga ma kolory: niebieski, biały i czerwony, na niebieskim tle znajduje sie godło herbu gminy.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Miejskiego w Tyczynie, Przewodnika historyczno-krajoznawczego Mikroregion Dolina Strugu (Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe "Dolina Strugu", Tyczyn 1995) oraz książki Barbary Samolewicz Tyczyn i okolice (PUW Roksana Sp. z o.o., Krosno 2003).