Kapliczka św. Jana Nepomucena fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Wieś położona 3 km na zachód od Tyczyna, rozciągająca się nad potokiem Hobka wypływającym spod wzgórz Przylasku. Układ przestrzenny wsi to typowa siatka wielu dróg o nieregularnej zabudowie. Zachodnia część (od strony Siedlisk) to Dół, wschodnia (od Tyczyna) to Góra. Budziwój od północy i wschodu graniczy z Rzeszowem, od wschodu z Tyczynem i Hermanową, na południu z Lubenią, a na zachodzie z Siedliskami i Boguchwałą. Północną część wsi, przez którą płynie Strug i Hermanówka, zajmują przysiółki: Porąbki, Podłęże, Kolonia i Dębina. W kierunku na zachód, przy drodze do Zarzecza leży Pułanek. Na południu - Podlesie, Hobka, Potoki Budziwojskie i na stokach wzniesienia (384 m n.p.m.) - Przylasek.

Tablica "Strzelców budziwojskich"  na kościele parafialnym fot. Igor Witowicz

Pierwsza wzmianka o Budziwoju pochodzi z roku 1423, lecz według miejscowej tradycji wieś powstała znacznie wcześniej - za czasów Kazimierza Wielkiego i była zaludniona osadnikami ze Śląska. Nazwa wsi ma pochodzić od słowiańskiego imienia Budziwoj, i ma wskazywać na rycerski rodowód pierwszych osiedleńców. Od czasu powstania, wieś funkcjonowała na prawie niemieckim, a kolejni sołtysi zasiadali w sądzie leńskim w Tyczynie.

W wieku XV i XVI właścicielami wsi byli Pileccy. W czasach ich rządów Budziwój był wsią dobrze zagospodarowaną: miał aż 27 łanów ziemi (ok. 594-702 ha), karczmę z browarem i młyn. W 1668 r. we wsi był folwark i dwór pański, browar, staw, dwie sadzawki. Mieszkało tutaj 28 kmieci z ziemią i inwentarzem, 22 zagrodników odrabiających pańszczyznę pieszą i 13 budników. W XVIII w. tutejszych chłopów nazywano "budziwojską szlachtą", gdyż w zamian za służbę w pocztach i wojsku właściciela nie odrabiali pańszczyzny. W 1808 r. wieś miała 149 domów i 1 121 mieszkańców. W 1880 r. mieszkańców było 1 768. Na początku XX w. były we wsi dwa folwarki: Wyspa - przy drodze do Rzeszowa i Hiszpanka - przy drodze do Tyczyna.

Kościół pw. MB Śnieżnej fot. Igor Witowicz

Pod koniec XIX w. wieś stała się silnym ośrodkiem rodzącego się ruchu ludowego. Wielu zwolenników miał tu ks. Stanisław Stojałowski. W 1895 r. powstał tu Komitet Wyborczy Powiatu Rzeszowskiego do Sejmu Krajowego. W 1847 r. była w Budziwoju szkoła jednoklasowa, w 1908 r. czytelnia, w 1909 r. zorganizowano oddział Sokoła, do którego należało 80 młodych ludzi, w 1912 r. koło Związku Strzeleckiego Strzelec. W sierpniu 1914 r. z Budziwoja wyruszył 22-osobowy oddział strzelców pod komendą Józefa Drążka ("Drawicz") i Jana Paśko, którzy podążyli do Krakowa, do formujących się tam legionów Piłsudskiego. Komendant budziwojskich strzelców Józef Drążek (po 1939 r. zaginął bez wieści na terenie Związku Sowieckiego) był ojcem Andrzeja Drawicza (1932-1997), pisarza i tłumacza literatury rosyjskiej, znanego działacza społecznego i politycznego lat osiemdziesiątych XX w. (Drawicz - to legionowy pseudonim ojca).

Dom Ludowy w Budziwoju fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Budziwój bardzo wyróżniał się wśród okolicznych wsi zamożnością, aktywnością polityczną, dążeniem do zdobywania wykształcenia. Znany był też radykalizm budziwojskich chłopów w okresie międzywojennym, gdy w 1926 r. poparli przewrót majowy Piłsudskiego, w 1932 r. założyli koło Polskiego Stronnictwa Ludowego, a w 1937 r. wzięli udział w wielkim strajku chłopskim. W okresie II wojny działała w Budziwoju komórka ZWZ, a później samodzielna kompania Batalionów Chłopskich. Ugrupowanie to, w lipcu 1944 r. wzięło udział w walkach w Tyczynie, w ramach akcji Burza.

Pomnik Grunwaldu fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Od początku swego istnienia Budziwój należał do parafii rzymskokatolickiej w Tyczynie. Na terenie wsi była modrzewiowa kaplica - kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej, istniejąca już w 1598 r., lecz zbudowana prawdopodobnie na początku XVI w. Obok kaplicy był cmentarz. Kaplica rozebrana została w 1902 r., a na jej miejscu w latach 1905-08 wybudowano murowany kościół pw. MB Śnieżnej. Budziwój, mając własny kościół, dążył do oddzielenia się od Tyczyna; 21 stycznia 1921 r. stał się ekspozyturą parafii Tyczyn, później samodzielną parafią. Oprócz Budziwoja należały do niej przysiółki Przylasek i Dębina. W 1930 r. parafia liczyła już 1 860 wiernych. Niemal od początku kościół był za mały na potrzeby licznej i rozwijającej się parafii. Stąd kilkakrotnie prowadzono jego rozbudowę, by w 1999 r. rozpocząć, a w maju 2002 roku zakończyć budowę nowej, dużej świątyni - daru na dwa tysiące lat chrześcijaństwa.

Już w latach przedwojennych Budziwój rozrastał się. Na terenie rozparcelowanego w 1934 r. folwarku Wyspa powstało osiedle Kolonia. Osiedliło się tu 30 rodzin, głównie ze Zgłobnia, które w sumie wykupiły ok. 500 morgów ziemi upadającego majątku tyczyńskiego. Indywidualne gospodarstwa liczyły po ok. 4 ha. Druga część osiedla (od strony Tyczyna) powstała po wojnie, na rozparcelowanych terenach pozostałej części majątku tyczyńskiego.

Budziwój - zdjęcie z lotu ptaka fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

W latach powojennych wieś dynamicznie się rozwijała i rozbudowywała. Bliskość Rzeszowa i pełna infrastruktura komunalna powodują, że działki budowlane w Budziwoju należą do najbardziej poszukiwanych i najdroższych w okolicy. Obecnie Budziwój ma 3 942 mieszkańców (wg danych na dzień 31.12.2008 roku) - najwięcej spośród wszystkich miejscowości wchodzących w skład gminy, z Tyczynem włącznie. Wieś ma powierzchnię 1 750,34 ha, w tym 1 479 ha to użytki rolne (85%), a 34 ha to lasy. Jest tu ponad 1 400 gospodarstw domowych, w tym 413 gospodarstw rolnych. Działają tu 184 podmioty gospodarcze, m.in. stacja paliw (skrzyżowanie ul. Jana Pawła II z ul. Słowiczą) i Gospodarstwo Agroturystyczne Dębinówka. Jest także Budziwój pierwszą wsią gminy, w której wprowadzono nazwy ulic, porządkując w ten sposób numerację domów. Swoje nazwy otrzymały 34 drogi gminne i 6 powiatowych. Z pewnością za miejscową atrakcję turystyczną uznać można bogaty zbiór dawnych przedmiotów codziennego użytku, zgromadzony przez Emila Pizłę.

Kapliczka zwana "Figurą" fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

W centrum wsi, przy skrzyżowaniu dróg, stoi kapliczka zwana "Figurą", powstała z fundacji Pawła i Katarzyny Jopków w 1882 r. W pobliżu znajduje się stara szkoła (1898-99) - obecnie własność prywatna, oraz nowa szkoła - zbudowana w 1962 r., rozbudowana w 1970 r. W centrum wsi stoi Dom Ludowy, wybudowany w latach 1937-38, kilkakrotnie remontowany. Oprócz sali widowiskowej mieści się tu Wiejski Ośrodek Zdrowia. Przy drodze do Przylasku (Zagumnie) znajduje się "stary" kościół pw. MB Śnieżnej i nowy, oddany do użytku w 2002 r. Na wzniesieniu, przy odgałęzieniu drogi do Rzeszowa stoi pomnik Grunwaldu postawiony w 1910 r. dla uczczenia zwycięstwa pod Grunwaldem.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Miejskiego w Tyczynie, Przewodnika historyczno-krajoznawczego Mikroregion Dolina Strugu (Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe "Dolina Strugu", Tyczyn 1995) oraz książki Barbary Samolewicz Tyczyn i okolice (PUW Roksana Sp. z o.o., Krosno 2003).